मानसिक स्वास्थ्यबारे धेरै खालका भ्रम शताब्दीऔंदेखि फैलिंदै आएका छन् । कतिपयले यसलाई भूत र प्रेतको असर वा पूर्वजन्मको फलसँग जोड्ने गर्छन् भने कतिपयले मानसिक रोगलाई पागलपनको संज्ञा दिन्छन् ।

यो अवस्थाले के देखाउँछ भने मानिसहरु मानसिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित समस्याप्रति त्यति जागरुक छैनन् । यही कारणले गर्दा धेरै मानिस मानसिक तनाव वा डिप्रेसन जस्ता स्वास्थ्य समस्या भएपनि कसैलाई भन्न रुचाउँदैनन् । बरु लुकाएर राख्छन् ।

के कस्ता भ्रम छन् ?

भ्रम : मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएकाहरूको बुद्धि कमजोर हुन्छ र काम गर्न सक्दैनन् ।

– मानसिक स्वास्थ्यमा समस्या आउनुको अर्थ व्यक्तिको बौद्धिक क्षमतामा ह्रास आउनु वा सुस्त बुद्धि हुनु होइन । मानसिक समस्या हुनुको अर्थ व्यक्तिले समाजमा आफ्नो स्थान बनाउनै सक्दैन भन्ने पनि होइन । यसको वास्तविकता भनेको कुनै विशेष व्यक्तिमा कुनै प्रकारको मानसिक स्वास्थ्य समस्या आएपनि उसले सामान्य जीवन जिउन सक्छ ।

यो समस्या गम्भीर नहुँदासम्म दैनिक तथा पारिवारिक जीवन सहजरुपमा बिताउन सक्छ ।

भ्रम : निश्चित मानिसहरुमा मात्र मानसिक रोग देखिन्छ ।

– यो पनि सत्य होइन । मानसिक स्वास्थ्यबारे भएका अध्ययनहरुले पाँचमध्ये एक जनालाई आफ्नो जीवनको कुनै न कुनै चरणमा मानसिक रोग लाग्न सक्ने निष्कर्ष निकालेको पाइन्छ ।

त्यसैले जो कसैलाई पनि कुनै न कुनै रूपमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या पर्न सक्ने देखिन सक्छ ।

भ्रम : मानसिक समस्या एकपटक देखिएपछि निको हुँदैन ।

– मानसिक समस्या व्यक्ति अनुसार फरक-फरक तरिकाले देखिन सक्छ । एक त मानसिक समस्या एउटै कारण र एउटै रोगले हुन्छ भन्ने पनि छैन । मानसिक समस्यामा चरणहरु हुन्छन् । जो समयसँगै  सामान्य अवस्थामा फर्किन पनि सक्छन् ।

धेरैजसो अवस्थामा औषधि उपचार,  विभिन्न प्रकारका थेरापीले निको पार्न वा नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

सत्य : यो गलत बुझाइ हो । मस्तिष्कसँग सम्बन्धित समस्याको उपचार दक्ष चिकित्सक, सही औषधि उपचार र सकारात्मक वातावरणले ठीक हुनसक्छ ।

यदि उपचार गर्न छोडेर विवाह गर्दा वा गरिदए उसको मात्र नभई जीवनसाथीको पनि अवस्था बिग्रिन सक्छ ।

भ्रम : मानसिक समस्या भएका सबै व्यक्ति हिंस्रक र आक्रामक हुन्छन् ।

– यो भनाइमा पूर्ण सत्यता छैन । मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएका व्यक्तिहरू स्वयं नै हिंसा र आक्रमणको जोखिममा हुन्छन् ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनको तथ्यांकलाई आधार मान्ने हो भने प्रत्येक १० मध्ये ९ जना मानसिक समस्या भएका व्यक्ति कुनै न कुनै रूपमा मानवअधिकार हननको सिकार भइरहेका हुन्छन् ।

उनीहरुमा स्वस्थ मानिसको जति नै क्रोध हुन्छ । तर कतिपय गम्भीर अवस्थामा उपचार नपाउँदा वा प्रयोग गरिरहेको औषधिको मात्रामा असन्तुलन आउँदा कुनै बेला ह्रिंसक जस्ता देखिन सक्छन् ।

भ्रम : बालबालिका र किशोरकिशोरीमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या हुँदैन ।

– ५० प्रतिशतभन्दा बढी मानसिक स्वास्थ्य समस्या १४ वर्षको उमेरअगावै सुरु हुन्छ । बाल्यकालमा भएका शोषण, गरिबी, दुर्घटना, बुलिङ, यौन दुर्व्यवहार, गृह कलह, परिवारमा कसैको अकाल मृत्युपछिको आघात आदि बालबालिकामा देखिने मानसिक समस्याका कारक हुनसक्छन् ।

डब्लुएचओले पनि प्रत्येक ५ मध्ये १ जना बालबालिका तथा किशोरकिशोरीमा कुनै न कुनै किसिमको मानसिक स्वास्थ्य समस्या रहने गरेको उल्लेख गरेको छ ।

भ्रम : मानसिक स्वास्थ्य समस्या व्यक्तिगत कमजोरीका कारणले हुन्छ ।

– मानसिक स्वास्थ्य समस्या जैविक, वातावरणीय, सामाजिक तथा मनोवैज्ञानिक कारणले गर्दा विकास हुन सक्छ ।

त्यसैले व्यक्तिको व्यक्तिगत कमजोरी वा आत्मबलको कमजोरीले समस्या हुन्छ भन्न मिल्दैन ।

भ्रम : मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएकालाई सहयोग गर्न सकिंदैन ।

– मानसिक समस्या भएका व्यक्तिलाई भावनात्मकरुपमा सहयोग गर्न सके उनीहरुको स्वास्थ्यमा क्रमशः सुधार आउँदै जान्छ । उनीहरु जति एक्लो बस्छन्, त्यति उनीहरुमा नकारात्मक विचार आउने जोखिम रहन्छ ।

त्यसैले उनीहरुको साथमा बस्ने र उनीहरुले व्यक्त गर्न चाहेको कुरा ध्यानपूर्वक सुनिदिंदा मात्र पनि त्यस्तो व्यक्तिलाई धेरै सहयोग पुग्न सक्छ ।

समाजमा मानसिक समस्या भएकालाई पागल भन्दै होच्याउने गरेको देखिन्छ, जुन गलत हो । उनीहरुलाई सम्मान दिने र सकेको संरक्षण गर्नु जो कोहीको कर्तव्य हो ।

भ्रम : मानसिक रोग भएकाले अरुको ध्यान तान्न नाटक गर्छन् ।

– मनोरोगहरु जस्तै, एन्जाइटी र ‘बायो पोलार डिसअर्डर’ जस्ता रोगमा हातखुट्टा काम्ने, कराउने, एकोहोरिने जस्ता व्यवहार देखिन सक्छ । यस्तोमा कतिले बोक्सी वा देवता चढेको वा अरुको ध्यान तान्न नाटक गरेको जस्तो बुझ्न सक्छन्, जुन गलत हो । यी मनोसमस्याको लक्षण हुन् । जसको पहिचान र सफल उपचारले उचित व्यवस्थापन हुनसक्छ ।

भ्रम : मानसिक समस्या हुनेहरुमा इच्छाशक्ति कम हुन्छ ।

– हाम्रो समाजमा इच्छाशक्ति कम भएका व्यक्ति मात्र मानसिक रोगबाट ग्रस्त हुनसक्छन् वा मानसिक समस्या हुनेमा इच्छाशक्ति नै हुँदैन भन्ने भ्रम छ । तर यो सत्य होइन, किनभने मानसिक रोगले व्यक्तिको शक्तिलाई नभई मस्तिष्कलाई असर पार्ने गर्छ ।

भ्रम : मनोरोग हुनेबित्तिकै मानसिक अस्पतालमा राख्नुपर्छ ।

– मानसिक रोग लाग्नेबित्तिकै अस्पतालमा भर्ना गर्नैपर्छ भन्ने हुँदैन । कतिपय अवस्थामा उनीहरूलाई उपचार र फलोअपको लागि अस्पताल जानुपर्छ । तर  लामो समय अस्पतालमा बस्नुपर्छ भन्ने हुँदैन ।

उनीहरुको सफल उपचार हुन चिकित्सक मात्र नभई घरका सदस्यले कति राम्रोसँग हेरचाह गर्न सक्षम छन् भन्नेसँग बढी महत्त्वपूर्ण छ ।